CAHİT TANYOL'LA UZUN BİR SOHBET
| 
| Gösterim: 3333TÜRKİYE’DE SOSYOLOJİ’NİN KURUCULARINDAN, ŞAİR, YAZAR
PROF. DR. CAHİT TANYOL
SOSYOLOJİ, DEVLET, TÜRKLER, ŞAMANİZM, İSLAMİYET, ALEVİLİK, İRTİCA, EDEBİYAT ÜZERİNE BİR SÖYLEŞİ...
AYHAN AYDIN
Sevgili hoca sizinle daha önce yaptığımız söyleşinin üzerinden hayli bir zaman geçti... Tabi askerlik girdi araya, diğer gelişmeler oldu. Bir önceki söyleşimizde daha çok Alevilik-Bektaşilik üzerindeki görüşlerinizi almıştık. Bunların bir kısmını Cem Dergisi’nde yayımlamıştık. Bir kısmı da daha geniş bir şekilde, benim Alevilik-Bektaşilik Söyleşileri isimli kitabıma girdi. O günü, sizinle söyleşi yaptığım günü, bugünkü gibi hatırlıyorum; söyleşimizdeki günü, zamanı, hisleri...
Söyleşiye girerken dedik ki sizin sosyal bilimci, sosyolog olarak, Türkiye’de kurulması, yayılması için yoğun çaba harcadığınız sosyoloji alanında, önemli hizmetleriniz olması yanında, bir yanınız, edebiyatçı yanınız fazla bilinmiyor, siz bu konuda üzüntülüsünüz. Sizin esas önem verdiğimiz yönünüz, edebiyatçı kimliğiniz, şair yönünüz hemen hiç bilinmiyor.
Efendim çok uzun yıllar öncesine dayanan dergicilik yönünüz var. İzmir’de şiir dergisi Aramak’ı çıkardınız. Bu çalışmalarınızın yankısı da olmadı değil.
Biz her şeyden önce, sizin o derin duygusallıkta geçen yaşam öykünüzü, yeniden alacağız. Yani çocukluk günlerinize, Nizip’e gideceğiz. Çocukluğunuzun geçtiği dönemi anımsayacağız. Kolay değil tabii, bunca ömre, nice anıları sığdırdınız. Onlardan başlayalım, sohbetimize ve devam edelim diğer konulara.
Edebiyatçı, şair, şiirleriniz, uğraşlarınız, “Kuruluş ve Fetih Destanı”na, da geleceğiz ama ondan önce geçmişinize bir daha dönelim diyorum ben.
Çok büyük bir duygusallıkta geçti o yıllar herhalde, ama zor yıllardı da aynı zamanda o yıllar?
Şimdi çocukluğumuza dönüp bakınca aslında şunu görürüz; cidden özgür bir atmosferde büyüdük biz. Bahçelerde, bağlarda büyüdük bizler ve hemen hemen serazat dedikleri eski bir dönemdi bu. O yüzden yaşamımın diğer kesitlerinde çocukluk anılarım ve çocukluğum ön planda yer tutuyor. Bir de o küçük kasaba özlemi, hatta şiirlerimin bir bölümünde de sıla, diye yazılıyor, Nizip’e ait şeyler var. Bizim hanım soruyor. Nedir senin bu çocukluk cenneti olarak gördüğün şey? Aslında gerçekten de büyük bir sefalet vardı, sıkıntı vardı. Hatta bazı şiirlerimde de var bu duygular çocukluk günlerime ait acı dolu duygular vardır. Ama bunun yanında o dönemin kendine özgü bir niteliği vardır. Aslında çocukluğum sert aynı zamanda yaramazlıkla geçmiştir. Ailem bazen çok şikayet ederdi. Yalnız ailem değil, kasabalı da çok şikayet ederdi bazen. Fakat günün birinde bizim akrabalarımızdan biri, Rıfat Tatlıcıoğlu diye bir zat vardı, annemin teyzesinin oğlu, O bana bir kitap verdi; Recaizade Mahmut Ekrem’in bir kitabını “Nijad Ekrem” diye. Kitabı öyle benimsedim ki, sanki Ekrem Bey’in akrabalarından biri haline geldim. O Nijad Ekrem’in ölümü ve babasının yazmış olduğu kitap bende müthiş bir etki bıraktı ve bir içe dönüşe çevrildi. Edebiyata ve şiire başlayış sebebim o “Nijad Ekrem” kitabı oldu. Ve “Nijad Ekrem” kitabından fazlasıyla etkilenmiştim. Öyle ki İstanbul’a geldiğim zaman kendi akrabaları bilmez, hatta torunu Çiğdem Talu vardı, Ercüment Ekrem’in torununun torunu Mahmut Ekrem’in kızı vardı, Selahattin Bila’nın karısıydı. Ona sorduğum zaman o Recaizade Ekrem Bey’in kaç çocuğu var? Nerededir? Hangisi öldü? Hiç birini bilmiyorlar. Ben teker teker söyledim onlara... Sağ olduğunu, bir tanesinin Ehemcet olduğunu, ve en sonunda Nejat Ekrem olduğunu ve onun öldüğünü en sonunda Ercüment Ekrem kaldığını, kısacası ailesinin bütün fiili saydım, ve ortada galiba Ekrem Bey’den bir divit vardı. Pirinçti bu divit. Dedesinden kalmış, dedesinin dedesinden icazet ki, Ekrem Bey’in ki zannedersem ailesi ve akrabası hakkındaki tek bilgisi o divitten ibaret. Ve bu kadar büyük bir aileden bir şey. Öyle ki hayatımda, benim çocukluk dönemimde en büyük etkiyi o kitap ve ruh hali yaptı. Tıpkı bir müminin Kabe’yi ziyareti gibi “Ah! İstanbul’a gitsem de şu Ekrem beyin “Recai Ekrem” mezarını ziyaret etsem” en büyük özlem olarak geçerdi içimden.
HASAN DEMİR BİLGİLİ BİR TAHTACI ALEVİ
| | Gösterim: 2012Ekin İdik Olduk Harman
Geleneği Yaşatan Halkla Söyleşiler…
BİLGİLİ BİR TAHTACI ALEVİ
HASAN DEMİR’LE SÖYLEŞİ
Ayhan Aydın
Her şeyden önce merhaba diyoruz, mihman kutsaldır, Alevîlik Bektaşilik’te, siz de bu yolun yolcususunuz. Bizleri içtenlikle kabul ettiniz hanenize çok teşekkür ediyoruz sizlere.
Akçaeniş Köyü duyduğuma göre 1936’dan sonra kurulan bir köy.
Hasan Demir: Yok. 1930’da falan.
Peki, nasıl kurulmuş? Burası bir çiftlikmiş. Şu Bektaşi diyoruz ya, onlara mensup kişilerden burada varmış. 15 diyelim ki 10 ev varmış. O yıla kadar bizim bu Tahtacı kavimi Alevî. Tahtacı sanat anlamında.
Tahtacı ismini alması eski. Orta Asya’dan gelindiği zaman Türkmen olarak buraya gelindiği zaman, yani Türkiye’ye gelindiği zaman, bir yarısı dağa çıkmış, Yörük ismini almış, bir yarısı da dağa çıkmış ağacı biçmiş, çarşıya yayılmış. Yani Tahtacı demek bir sanattır. Yani Alevî ile Tahtacı aynı. Tahtacı ismi bir sanat.
Sanattan dolayı Tahtacı denmiş, tahta işleriyle uğraşmışlar ve benzeri?
Evet. Onu demişler ve buraya ilk nüfusa geçişleri; toprak almışlar buraya yerleşmişler.
Nerelerden gelmişler?
Esas geldikleri yer dedemgile sorarsak Konya’dan. Şurda, burda çalışmışlar yani. Artık eskiden ovadan inme şartıyla dağların başında çalışmışlar.
HASAN SEVİN DEDEYLE SÖYLEŞİ 2.
| | Gösterim: 3684HASAN SEVİN
BABA MANSUR, KURHÜSEYİN (KOL Tekkesi)
Seyyit Kasım (Soyu Kiği / Adaklı / Karer bölgesi, Sütlüce ve Doluçay köyleri)
Hasan Sevin Dede’yle Söyleşiler (II.)
(Cem Radyo’da Söyleşiler)
Ayhan Aydın
Sevgili Dostlar merhaba…
Ben Ayhan Aydın bir Dedeler Babalar Meclisi programında daha sizlerle birlikte olmanın mutluluğunu yaşıyorum.
Her zaman olduğu gibi bugün de teknik masada Birol Tuğrul kardeşim de bir saat boyunca bizlere yardımcı olacak. Şimdiden kendisine teşekkür ediyorum.
Evet dedelerle, babalarla ilgili bugüne kadar yoğun hizmetleri olan gerçekten bu kurumun yüz akı olan insanları programımıza konuk ediyoruz.
Zaman zaman Cem Vakfı öncülüğünde gerçekleştirilmek istenen Dedeler Babalar Meclisiyle ilgili çalışmaları sizlere aktarıyoruz.
Ve sadece bununla sınırlı kalmıyor programımız elbette Alevi Bektaşi inanç ve kültürüyle ilgili hizmeti geçenleri anıyoruz, bu konuda ki uğraşları sizlere aktarıyoruz. Programımızın başında dünde biraz genişçe yer vermeye çalıştığımız gibi tam bir sene önce bu çalışmalara yoğun emek veren ve aramızdan ayrılan değerli hocamız Baki Öz’ü ve önceki gün kaybettiğimiz ve size aktardığımız Şevki Kocamızı bir kez daha yad ediyoruz ruhları şad olsun diyoruz.
Gerçekten sadece dedelerle, babalarla bu yol yürümemiş bu konuya gönül veren, emek veren dede ve baba kimliğinin dışında da onlarca, yüzlerce insan olmuş. Analarımız olmuş, bacılarımız olmuş dervişlerimiz olmuş bu yola hizmet eden aydınlarımız olmuş, öncülerimiz olmuş hepsinin el ele yürek yüreğe verdikleri mücadelelerle bu güzel inanç bu günlere kadar ulaşabilmiş.
Nedir bu inanç Ehlibeyt sevgisinden temelini alan ve yüzyıllar içerisinde daha da olgunlaşıp inanç öncüleriyle bugüne gelen Alevi, Bektaşi, Mevlevi inanç ve kültürü?
Evet dün değerli bir konuğumuz vardı, kendisiyle bugüne kadar yayınlamış olduğu eserler ve eserlerin içerikleri hakkında sohbet etmiştik, iki değerli canımızı almıştık.
Bugün ta uzaklardan Bingöl diyarından buraya kadar gelen ve sadece bir öğretmen olarak, sadece şiirleriyle, yazmış olduğu eserlerle değil, yürütmüş olduğu cemlerle de, ocakzade kimliğiyle de çok sevilen, sayılan, geçen sene görüp bilgisini takdir ettiğimiz, sevgili Hasan Sevin dedemizle, bir saat boyunca dedeler babalar meclisi ekseninde söyleşimiz sürecek.
Hoş geldiniz programımıza efendim tekrar.
Hoş bulduk efendim çok sağ teşekkür ederim.
Şimdi bugün dedelik kurumu, cem kurumu, Alevilik ve oluşturulmaya çalışılan Dedeler Babalar Meclisi hakkında, günümüzde yaşadığımız Aleviliğin çıkmazları, açmazları, şehirlerdeki problemleri üzerinde duralım.
Çünkü siz bunları cevaplandırabilecek bir pozisyona sahipsiniz, yazarsınız, bir öğretmensiniz, eğitimcisiniz fakat inancını bırakmamış, inancını devam ettiren bir insan olmanın ötesinde yani ocakzadeliğin yanında dedeliği de yürüten, sazıyla, sözüyle, cemiyle bu inancı sürdüren insanlardan birisiniz.
Evet sevgili Hasan Sevin şimdi biz sizlere aktardık, Cem Vakfı bir çalışmanın içinde diyor ki, Türkiye’de, Balkanlar’da, ülkemizin dört bucağında yüz yıllardır bu hizmeti yerine getiren dedeler babalar çok yoruldular, çok çile çektiler ama hiç bırakmadılar bu kutsal hizmeti, emanetleri hiç bırakmadılar gelecek kuşaklara aktarmak için mücadele verdiler.
HASAN SEVİN DEDEYLE SÖYLEŞİ 1.
| | Gösterim: 1777HASAN SEVİN
BABA MANSUR, KURHÜSEYİN (KOL Tekkesi)
Seyyit Kasım (Soyu Kiği / Adaklı / Karer bölgesi, Sütlüce ve Doluçay köyleri)
Hasan Sevin Dede’yle Söyleşiler (I.)
(Cem Radyo’da Söyleşiler)
Ayhan Aydın
Can dostlar merhaba.
Ben Ayhan Aydın. Bir Dedeler, Babalar Meclisi, söyleşisi programında daha sizlerle birlikte olmanın mutluluğunu yaşıyorum.
Ama yaşadığımız biraz buruk bir mutluluk biraz önce haberlerde de dinlediğiniz gibi dün İzmir’de Alevi Bektaşi camiasının çok değerli bir insanını, Türkiye’mizin aydınlık yüzlü değerli bir yazarını kaybettik.
Aynı zamanda uzun yıllardan beri tüm Alevi Bektaşi dede ve babalarının birliği için, beraberliği için, dirliği için çaba harcayan ömrünün artık en güzel çağlarında, en verimli çağlarında bizi yalnız bırakıp, dostluk bahçesinin nazenin gülü olarak hiç solmamak üzere gönüllerde derin bir acı bırakarak sonsuzluğa giden, Şevki Koca dervişimizi uğurladık dün İzmir’de.
Ben de oradaydım, Bektaşi babalarıyla birlikte, onu sevenlerle birlikte, İzmir Buca’da sonsuz istirahatına doğru çekilen değerli yazarımızı maalesef arkamızda bırakarak geldik, sizlere kavuştuk.
Şevki Kocayla ilgili olmak üzere ilerleyen günlerde bir özel program yapacağız, söyleşeceğiz; çalışmalarını, yaşamını, kişiliğini, eserlerini Alevi Bektaşi camiası için nasıl bir değerli insan olduğunu, bugüne kadar üretmeye, yaratmaya çalıştığı her şeyi sizlere vermeye çalışacağız.
Ama öyle bir ilginç olay ki sevgili dinleyenler, çok büyük bir acıyı geçen sene yaşamıştık; yine Alevi Bektaşi araştırmacılığının öncü isimlerinden çok değerli yazar Cem Vakfı’nın beş yıl boyunca kültür danışmanlığını yapan, aynı zamanda radyomuzun çeşitli kademelerinde görev yürütmüş sayısız programlarıyla halkımızı aydınlatma uğraşısı içerisinde olan ve yine kendisini çok genç yaşta kaybettiğimiz, 53 yaşı gibi en verimli çağında kaybettiğimiz, Baki Öz hocamızın da birinci ölüm yıldönümü.
Evet geçtiğimiz sene 8 Mayısta kaybettik sevgili Baki Öz’ümüzü de ondan bir yıl sonra şimdi de, 50 yaşında yine değerli bir araştırmacımız olan Şevki Koca’mızı kaybettik.
Gerçekten sadece sevenlerinin, konuya ilgi duyanlarının dışında da tüm tanıyanların gönül bağlıyla bağlandıkları bu iki insanın bir sene arayla ölmesi çok acı bir tesadüf, çok büyük bir kayıp.
Her ikisi de özellikle Cem Vakfı’nın yapmış olduğu Dedeler Babalar toplantılarında Dedeler Babalar Meclisi’nin oluşturulma çalışmalarında çok özel ve önemli görüş ve fikirleriyle bizi aydınlattılar, oturum başkanlıkları yaptılar. Dedelere babalara ulaşmamız konusunda, yazarlara ulaşmamız konusunda bize yol gösterici oldular.
Her ikisi gerçekten bu topluma çok şeyler verdi, vermeye gayret ettiler, yazdıkları onlarca eserle ölümsüzlüğe kavuştular. Ama şu kadarını söylemekte bir mahsur görmüyorum maalesef işte ülkemizin acı gerçeği biri 53 yaşında, diğeri 50 yaşında; bırakın Aleviliği, Bektaşiliği bir yazar olarak, bir araştırmacı olarak Türk toplumu adına, insanlık adına, çok güzel uğraşlar verirken en verimli çağlarında bu insanlar göçüp gidiyor.
HAYDAR DEMİRAYAK DEDE
| | Gösterim: 2533HAYDAR DEMİRAYAK DEDE
(KARA YAĞMUR OCAĞI, YUVALI, FİNİKE, ANTALYA)
AYHAN AYDIN
Abdal Musa Anma Etkinlerinin ikinci günündeyiz. Bugün 5 Haziran, birbirinden değerli dedeleri, yazarları, ozanları görüyoruz. Bir hafta önce de Kâfi Baba’daydık. İnanç birliği olunca insanlar buluşuyor, birleşiyor bir yerlerde. Yüzyıllardır bu etkinlikler yapılıyor, burada yüzyıllardır halkın kalbi atmış, bu anma etkinliklerine gelmişler, pîrlere yüz sürmek, niyaz etmek için. Bugün de bu canlılığı görmekten kıvanç duyuyoruz.
Sevgili dedem sizlere teşekkür ediyoruz, geçen hafta da Finike Yuvalı Köyünde Kâfi Baba Anma Etkinliklerini organize ettiniz. Son derece mutlu olduk, şad olduk. Onca insanı bir araya getirdiniz. İnşallah gelecek yıllarda daha güzel olacak.
Evet, sevgili Haydar Demirayak, hangi ocağa bağlısınız?
Kara Yağmurlu Ocağına.
Sanıyorum babanız uzun süre Yuvalı’da cem- cemaat yaptı. İnançsal bakımdan Yuvalılılar kendisini “Abdal” olarak nitelendiriyorlar. Abdalların yaptığı ibadetin ismi nedir? O da mı cem? Yoksa başka bir şey mi?
Cem tabii ki.
Fakat ikiye ayrılıyor dediniz. İçerlik, dışarlık, içeri yol, dışarı yol gibi ifadeler duydum. Bunların manası nedir?
Biz Abdallarda musahiplik vardır. Bizde, on iki hizmetle beraber cem yürür. On iki hizmetten biri eksik olursa, cem yürümez. Bu, Bektaşilikte de geçerlidir. Bektaşilikte de, Alevilikte de hepsinde birdir yani. 1930 senesine kadar cem filan yapılmıyordu köyümüzde. Rahmetli babam 1993 yılında vefat etti. Köyde dede olmayınca -zaten 30 seneyi geçmiş, köyde bir cem yapılmıyor- köyde kopmalar oldu. Biz bir tavır aldık. “Bu köyü nasıl toparlayabiliriz?” diye düşündük. Dedik ki, “Yukarıda Abdal Musa var. Herkes oralara gelip niyaz ediyor, ne bileyim çeşitli simalar orada tanışıyor, görüşüyor. Bizim de burada güzel bir türbemiz var: Kâfi Baba. Biz burayı, türbeyi halka tanıtalım, çeşitli simalar gelsin. Halkımız o simalarla tanışsın, görsün ki Alevîlik neymiş, nasıl bir şeymiş? İyi miymiş, kötü müymüş? O kopmalar da belki aradan kalkabilir.” Geldiniz, gördünüz. 1995 yılında, Sayın Muhtarım Ekrem Ayyıldız ile beraber Kafi Baba Etkinliklerinin ilkini düzenledik. Bu sene yine beraberiz ve dördüncüsünü yaptık. Her sene bir fark atıyoruz, ama şimdi fark atamadık. Geceyi okul bahçesinde yaptığımız için, bizimki yöresel olmuş oluyor. Yöresel olduğundan ve fazla uzak illere de ulaşamadığımızdan, Abdal Musa’nın seviyesine gelemedik. Çünkü bizim maddi ve manevi imkânlarımız kısıtlı. Afişleme konusunda fazla bir yerlere uzanamıyoruz. Bu işler iletişim araçlarıyla olur. İletişim aracı, organizasyon ne kadar iyi olursa, senin törenlerin de o kadar iyi geçer.
İletişim katılımı yükseltir, daha derli toplu olmasını sağlar. Fakat daha da önemlisi, herhalde orada büyük bir düzenleme eksikliği var. Gerek Belediyenin, gerek Kaymakamlığın ya da hükümetin büyük bir ilgisizliği var. Gelip gördük, öyle güzel bir yerde, tarih kokan bir yerde, eski bir yerleşim biriminde, antik tiyatroların, tarihi kalıntıların olduğu bir yerde, bir derenin kenarında naçar kalmış bir şekilde yatıyor Kâfi Baba. Çevre düzenlemesi diye bir şey yok. Siz kendi başınıza bir şeyler yapmaya çalışıyorsunuz, ancak o kadar oluyor. Daha fazlasını, başka kurumların yapması gerekiyor. Herhalde daha önemlisi de bu. Meselâ konaklama yerinin, park alanın olması gerekiyor.
HAMDİ ATEŞ (ALEVİ HOCASI)
| | Gösterim: 4827HAMDİ ATEŞ (HOCA)
(KEÇEÇİ BABA OCAĞI – YENİSU KÖYÜ / TURHAL / TOKAT, 1950)
Ayhan Aydın
Önce sizi tanıyalım.
Tokat-Turhal, Yenisu köyündenim. 1950 doğumluyum.
Çocukluğunuz orada mı geçti?
Çocukluğum Yenisu köyünde geçti. Sonra Turhal’a taşındık, orada 10 yıl kaldık. Sonra inşaatlardan, sigortadan emekli oldum.
Çocukluğunuzun geçtiği yer, Alevi/Bektaşi köyü. Halk, kendilerine Alevi diyordu. Bektaşi kelimesi geçiyor muydu?
Bektaşi’yiz, Keçeci Baba’ya bağlıyız. Dedelerimiz Keçeci’den gelir. Oraya bağlı talipleriz.
Keçeci Baba hakkında neler anlatılır? Kimdir Keçeci Baba?
Keçeci Baba, Gülahu Baba Sultandır. Keçeci Sultan, Hoca Ahmet Yesevi dergâhındayken, Hacı Bektaş Veli babalarına, 99.000 erene, hizmet için dediler ki, “Herkes Anadolu’ya gidecek, Rum erenlerine iştirak edecek.” Hacı Bektaş Veli, kapısının önündeki ökseye kara dut atmış. Keçeci Babanın kapısının önünde de mozaik bir taş vardır, ona atmıştır. Taşı bulduğu yerde bir bina yaptırmaya teşebbüs etmiş. O yöreden de kervancılar geçermiş. Bir kervancıya diyor ki, “Baba sultan, ustalarıma bir şeker verin de, ekmelerine katık yapsınlar.” Ama kervancı şeker yerine, şeb veriyor. Kervancılar nihayet geliyorlar, İstanbul ya da Amasya’ya (Elimde bir belgem yok. Söylenceye göre konuşuyorum.). Yüklerini bir açıyorlar ki şeb; “Yavrularım ben sizi şekere gönderdim, niye şeb getirdiniz?” “Biz şeker yüklettik, ama yolda bir derviş bina yapıyordu. Şeker istedi, şeb verdik.” “Gidin onu getirin” diyip, jandarma gönderiyorlar. Adamlar dervişi incitiyorlar. Köyün altında bir Sancı Tüneli var, oraya gelince atlar sancılanıyor. Dervişe diyorlar ki, “Biz inanmadık, ama bize bir çare bul.” “Şu pelit ağacını dolandırın, atlarınız iyi olsun. Siz gidin, ben de geliyorum” diyor. Nihayet atları iyi oluyor.
Saraya dönüyorlar, padişah huzuruna varınca, padişah onun gerçek bir er olup olmadığını anlamak için, dış kapıya ekmek, iç kapıya da bir Kur’an koyduruyor. “Buyur” diyor, derviş “Geçmem” diyor. “Bu, başımın tacı, bu da dinimizin anayasası Kur’an. Bunları al geçeyim.” Nihayetinde ekmekle Kur’an’ı alıyor, geçiyor. Buna bir kahve getiriyorlar. Kahveyi getiren şaşırıyor, tatlı kahveyi Keçeci Sultan’a, ağu olanı da padişaha sunuyor. Keçeci Sultan padişaha, “Onu içemezsin, o benim hakkım.” diyip, elinden alıyor. Kahvelerini içiyorlar, zehiri şahadet parmağından fincana aktarıyor. Padişah anlıyor ki O gerçek bir er. Diyor ki, “Bir keçi getir de odanı bir süsleyeyim. Benden bir hatıra kalsın, padişahım.” El kadar bir yün getiriyorlar, odayı güzelce süslüyor. Keçeden süs yapıyor. Padişah, “Amma Keçeciymişsin” diyor, o zaman adı Keçeci kalıyor.
Esas ismi; Şah Mahmud-u Veli Sultan’dır. 8. göbekten İmam Rıza evlâdıdır. Hacı Bektaş Veli de, 5. göbek Musa-ı Kâzım evlâdıdır.