Şeyh Bedreddin

Taksim Sahnesi’nde

AYHAN AYDIN

İsmi bugüne kadar ismiyle özdeşleşen bir ayaklanmayla anıla gelen, Türk düşünce tarihinin önemli ve çok renkli simalarından birisi olan Şeyh Bedreddin, şimdi de altı yüz yıl sonra, İstanbul’un merkezinden, Taksim’den, bir tiyatro oyunuyla sevenleriyle buluşuyor.

Yaşadığı çağda aldığı eğitimler ve geçirdiği yaşam tecrübeleri nedeniyle dönemin en ünlü düşün insanlarından birisi olan Şeyh Bedreddin ismi etrafında sayısız spekülasyon yapılmış olsa da, o her şeyden önce bir düşence insanı olarak sivrilmektedir.

Eşitlikçi, adaletli bir yönetim anlayışı isteyen kitlelerin sesi olan Şeyh Bedreddin, kendi adıyla anılan bir büyük halk hareketinin de öncüsü olarak, büyük kitleleri peşinden sürükleyen bir toplum önderidir de.

Kendisini candan benimseyen müritlerinin canlarına pahasına yoluna sergen oldukları bir inanç önderi olarak o büyük bir sufidir.

İslamiyet’in batini yorumunu benimseyip dünya görüşünü bu şekilde vucütlaştıran Şeyh Bedreddin, Osmanlı’daki taht kavgasının toplumda yarattığı olumsuz ortamın ve köylü, kentli geniş halk zümrelerinin yönetime tepkisini görerek halk için bir çaba içine giren bir yöneticidir. Kendisi kadıaskerlik de yapan Şeyh Bedreddin’in görüş ve düşüncelerini asıl etkileyen ve olgunlaştıran kişinin de  Şeyh Hüseyin-i Ahlati (ö. 1397) olduğunu söylemek gerekmektedir.

Şeyh Bedreddin’in Devlet Tiyatrolarında sahne alması aslında çok sevindirici bir gelişme.

Toplumumuzun, devletimizin artık tarihiyle gerçek anlamda yüzleşmesi gerekmektedir. Özellikle dini/sosyal çevrede boy verip büyüyen ve Türk toplum yapısını doğrudan etkileyen büyük halk hareketlerinin, önemli simaların tahrip edilmeden, özünden saptırılmadan kamuoyu önüne serilmesi, aktarılması toplumsal yaşam için de hayati önem arz etmektedir.

Bu aktarım kitaplarla, dergilerle, sanat yoluyla tiyatro, sinema vb. olabilir. Okuma alışkanlığı çok sınırlı olan toplumumuza görsel yolla ulaşmayı denemek de halkı bilgilendirmenin bir yöntemi olarak artık çok daha ciddi bir şekilde ele alınmalıdır. Burada da yine bizi bir sorun bekliyor ki bu şaşılacak bir şey; halk tiyatroya veya sinemaya gitmiyor, televizyon izliyor. Bu sorunun da aşılması gerekir.

Hayatın aynası olan tiyatro kültür yaşamının ayrılmaz bir parçasıysa, bu konuda da Türkiye’nin aşması gereken çok problem var. Halka tiyatronun, sanatın önemini de anlatmayı başaramadığımız, halkımız da bu konuya ilgisiz olduğu için bu alanda da geriyiz.

Taksim Sahnesi’nde sergilenen Şeyh Bedreddin Oyunu geçtiğimiz sene izlediğim Kaygusuz Abdal Oyunu’nun tadını veremezse de, yine de başarılı bir oyun sayılabilir.

Şeyh Bedreddin’in yaşamının daha başarılı bir şekilde aktarılmasına rağmen, onun düşünce dünyasının olgunlaşıp, tasavvufi yönden nasıl bir gelişme gösterdiği başarılı bir şekilde işlenemezse de, halkın sevdiği, ailesinin yapısından etkilenen, sonuçta da halkı için, Hakk’ça bir yönetim için canını ortaya koyması felsefesi çok güzel işlenmiştir.

Bunun yanı sıra Şeyh Bedreddin’i ve onun çevresindeki yaşamın akışını da başarılı bir şekilde canlandıran oyunun bu haliyle Türk izleyicisinin önüne konulması da başlı başına bir başarıdır.

Oyunun yazarı, sanatçı Mehmet Akan, Müzik Timur Selçuk, Dekor/Kostüm: Metin Deniz-Ali Cem Köroğlu’dur.

Oyuncular: Hakan Vanlı, Canberk Uçucu, Serap Eyüboğlu, Oya İnci, Burak Şentürk, Mahmut Gökgöz, Simay Küçük, Okday Korunan, Ece Okay, Ercüment Serpil, Arif Erkin; Oyun-Semah Grubu: Gözde Begeçarslan, Hasan Papuç, Pınar Ataer, Devrim Soylar, Özgür Dereli, Can Sözeri, Şevki Çepa, Çağlar Maçkalı, Bertan Dirikoğlu, Fiğer Yalçınkaya, Burcu Doğan, Filiz Yağcı, Senem Akman, Cem Kılıç, Hasan Küçükçetin, Şirvan Akan, Erkan Venedik.

Şeyh Bedreddin Gerçeği

Ve

Ahmet Yaşar Ocak’tan

Yine

Tarihi Kaynak Bir Kitap:

Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, 15.-17. Yüzyıllar

Şeyh Bedreddin’le ilgili bugüne kadar gerçekten de birçok kitap yazılmıştır. Sayısız makalenin de konusu olan Şeyh Bedreddin aslında tarihi kişiliği oldukça iyi bilinen bir şahsiyet olmasına rağmen, ülkemize mansus olan bir durum nedeniyle, farklı farklı algılanmaktadır.

Sağcısından, solcusuna birçok guruptan insan, aynen diğer birçok tarihi olayda veya tarihi şahsiyette olduğu gibi Şeyh Bedreddin konusunda da kafa karıştırmaktan başka bir şey yapmamaktadırlar.

Nasıl bir Babailer İsyanı, Pir Sultan Abdal gibi önemli olay ve kişiler çarpıtılıp aktarılıyorsa, Şeyh Bedreddin de tarihi kişiliğinden koparılıp, soyutlanıp ülkemizde farklı farklı aktarılmaktadır. Kimileri onu bir Marksist İdeoloji ve eylem adamı olarak gösterirken, kimileri de Sünni bir otorite olarak fıkıf, kelam konularının zamanında bir uzmanı olarak göstermek istemektedirler.

Şahsen aynen diğer konularda olduğu gibi Şeyh Bedreddin konusunda da, en doğru yaklaşımı sergileyen kişinin, benim on yıl boyunca izlediğim kadarıyla Alevilik/Bektaşilik konusunda en büyük uzman olan, Ahmet Yaşar Ocak olduğunu söylemek gerekir.

Onun her kitabı bir kaynak eser olma özelliğine sahiptir. Şeyh Bedreddin’i de çok detaylı bir şekilde ele alıp, incelediği eseri olan Zındıklar ve Mülhidler isimli eserde konuyla ilgili en sağlam bilgilerin olduğunu söyleyebiliriz.

Bunun yanı sıra konuyla ilgili olmak üzere kaleme alınan bir çok eserin yine olayı tam anlamıyla yansıttığını söylememiz mümkün değildir.

Ben daha önce okuduğum ve her kitabı gibi gerçek bir kaynak kitap ve dolayısıyla konularla ilgili tekrar tekrar okunması gereken eserler olduğu için açıkçası oyunla yeniden gündeme gelen Şeyh Bedreddin’le ilgili bilgilerimi tazelemek için Ahmet Yaşar Ocak’ın kitabını yeniden okudum.

Biz Ahmet Yaşar Ocak’ın eseri sayesinde gerçekten de hurafeler, destanlar, menakıbnameler içinde kaybolan Şeyh Bedreddin’in gerçek kimliğini çok daha net bir şekilde görebiliyoruz.

Bir kere kelimenin tam anlamıyla bir tarihçi, dört dörtlük bir tarihçi olduğu için yazar bize çok açık, belgeler ışığında gerçek tarihi olayları sıralayarak sağlam bir hüküm vermemizi sağlıyor. Ayrıca birbirinden çok farklı görüşleri yansıtarak olaya tek yanlı, tek boyutlu bakmamızı da engelliyor. Ama açıkçası mükemmel olan araştırmacı kimliğiyle de çırılçıplak bir şekilde gerçekleri ortaya serince sizlerin de bu fikirleri, görüşleri kabul etmekten başka bir yolunuz kalmıyor.

Diğer tüm eserlerinde olduğu gibi, Ahmet Yaşar Ocak’ın bu kaynak eseri de gerçek manasında bir başyapıt sayılmalıdır.

Dilerseniz konunun uzmanından, Şeyh Bedreddin’le ilgili bazı gerçekleri “Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, 15.-17. Yüzyıllar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998” Kitabındanbirlikte okuyalım:

“..... Bizzat torunu Halil b. İsmail’in menakıbnamesi dahil, Şeyh Bedreddin’den bahseden bütün Osmanlı kaynakları, babası İsrail’in bir Osmanlı emiri, bir gazi ve aynı zamanda kadı olduğunu, I. Murat zamanında –muhtemelen Edirne’nin 1361’deki fethinden birkaç yıl önce- Meriç Nehri’nin hemen batısında bulunan Dimeoka’nın (Didymeoteichon) ele geçirilmesiyle birlikte, yakınlarındaki Simavna (yahut Samavna) Kalesi’ni zaptettiğini, sonra da buraya bizzat komutan ve kadı tayin edildiğini ittifakla yazarlar. ......Annesinin ise, babası tarafından zaptedilen Simavna Kalesi’nin komutanının kızı olduğu, İsrail’in, Melek adını alarak Müslüman olan bu genç kızla evlendiği rivayet ediliyor. İşte Bedreddin Mahmut bu evlilikten 1359 yılında Simavna Kalesi’nde dünyaya gelmiştir.

..... Kadızade-i Rumi diye meşhur olacak olan riyaziyeci Musa ile önce Bursa’ya gitmiş, burada bir süre okuduktan sonra Konya’ya geçerek muhtemelen meşhur Fazlullah-ı Hurufi’nin –menakıbameye göre Sadeddin Teftazani’nin- talebesinden Mevlana Feyzlullah’tan bir sene kadar astronomi (ilm-i nücum) dersi almıştır. Eğer bu zatın Fazlullah-ı Hurufi’nin talebesinden olduğu doğruysa, bu, Şeyh Bedreddin’in Hurufilik’le ilk muhtemel teması demek olduğundan, bizim için çok önemlidir. Böylece Konya’da, bu eski Selçuklu kültür merkezinde eğitiminlerini sürdürürken, hocalarının vefatı üzerine iki amca çocuğu tahsillerine devam etmek üzere, bugün olduğu gibi o zamanlar da özellikle İslami bilimlerde uluslar arası bir eğitim merkezi olan Mısır’a, Kahire şehrine gitmişlerdir.

... İşte, Berdeddin’in Kahire’deki bu tahsil hayatının tam ortasında önemli bir olay gerçekleşir. Bu, onun köken itibariyle kendi gibi Anadolulu olan Şeyh Hüseyin-i Ahlati ile karşılaşmasıdır. Kanaatimizce Bedreddin’in bundan sonraki hayatını, düşüncelerini, özellikle İslami anlayış ve yorumunu köklü bir şekilde etkileyecek ve akılcılığa yönlendirecek olan bu karşılaşma, onun bütün hayatını da değiştirmeye yetmiş olmalıdır.

....bizce onun Tebriz’deki ikametinin gerçek sebebi, Hurufi çevreleri ile temasa geçmektir.... Bedreddin’in Şeyh Hüseyin-i Ahlati ile açılan düşünce dünyası, Hurufiliğin bu ana merkezinde bu çevrelerle temasının sağlamış ve geniş ölçüde etkilenmesine, tasavvuf telakkilerinin bu doğrultuda gelişmesine, hatta kökleşmesine yol açmış olmalıdır...”

Aynı kaynak eserden onun belli süre Mısır’da kalış öyküsünü, Anadolu’ya geçişini, daha sonra ise Musa Çelebi’yle karşılaşıp onun yanında yer aldığını,  1406 veya 1407 tarihlerinde kazaskerlik yaptığını, 1412 yılında Musa Çelebi’nin taht kavgasında Çelebi Mehmet’e yenilmesiyle de İznik’e sürgün gönderilmesinin öyküsünü de öğreniyoruz.  Kitapta Torlak Kemal, Börklüce Mustafa’nın ayaklanmaları, Şeyh Bedreddin’in duygu ve düşünce dünyasının oluşmasında etkili olan kişiler ve dini/düşünsel akımlar da ayrıntılarıyla aktarılıyor.

Şeyh Bedreddin’in Alim yönü, Mutasavvıf yönü, “İhtilalci” yönü birinci el kaynaklara da dayanarak, çok geniş bir eser taraması konucunda çok dikkatli ve özenli bir şekilde ortaya seriliyor.

Elbette sadece Şeyh Bedreddin’i değil aynı zamanda Osmanlı’da din dışı ilan edilen Mülhit ve Zındık olarak adlandırılan büyük kitle ve oldukça ünlü kimi düşün insanlarının, inanç önderlerinin ne gibi haksızlıklara maruz kaldıklarını, birçoklarının nasıl idam edilip cezalandırıldıklarını da, Ahmet Yaşar Ocak’ın bu kaynak eseri sayesinde öğrenmiş bulunuyoruz.

Yazımıza yine aynı isimli eserin Şeyh Bedreddin’le ilgili sonuç bölümünü vererek bitirelim:

“... Bununla beraber, bu materyalist, akılcı Şeyh Bedreddin’in içinde, derinlerinde, zaman zaman ona üstün gelen bir de, kuvvetli cezbe sahibi, güçlü bir mistik Bedreddin de vardır. Şeyh Hüseyn-i Ahlati’nin keşfedip yüzeye çıkardığı bu Bedreddin, materyalist Bedreddin’in tabiatın dışında soyut bir kavram olarak değild de, bizatihi kainatın kendisi olarak açıkladığı Allah’ın sesini işittiğini düşünerek vecd içinde “Allah!” diye haykırıp ağlayacak, yarı uyanık bir durumdayken karşısında pırıl pırıl parlayan kendi ruhunu gördüğünü sanacak, yanan mumun öldürüldüğü pervaneyi dirilttiğine inanacak kadar coşkun bir mistiktir. Cezbesi baskın çıktığı zamanlarda, materyalist yanı tamamiyle ortadan kaybolmakta, her şeye bu çoşku penceresinden bakmaktadır. Zaten Şeyh Bedreddin’in kendisi de bu durumun farkındadır; zaman zaman güçlü bir cezbe hali yaşadığını ve ruh halinin, bazen ötekinin öne çıkmasıyla bir arada yaşamaktadır. Bu nasıl olabilir? Kanaatimizce bunun tek kökü, Fazlullah-ı Hurufi ve İmameddin Nesimi ile gelişen bir gövdesi, Şeyh Bedreddin’den sonra da –ileriki bölümlerde ulemadın ve sufiyyeden örneklerini göreceğimiz- serpilmiş dalları vardır. Son tahlilde Şeyh Bedreddin ne yalnız biri, ne de yalnız ötekidir; ileride çok açık ve kesin belgeler ortaya çıkarılıp yukarıdan beri çizmeye çalıştığımız Şeyh Bedreddin portresini değiştirmediği sürece, kanaatimizce o her ikisidir ve Osmanlı tarihinde kendinden sonraki bu tip insanların da önderidir, “ser-çeşme”sidir. ...” (Zındıkları ve Mülhidler, sayfa:136-202)

Ahmet Yaşar Ocak’ın Yayınlanmış Kitapları:

Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı, Dergah Yayınları, İstanbul, 1989

Ocak, Ahmet Yaşar, Babailer İsyanı, (Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş Üçüncü Baskı), Dergah Yayınları,  İstanbul, 2000

Ocak, Ahmet Yaşar, Veysel Karanî ve Üveysilik, Dergah Yayınları, 1980

Ocak, Ahmet Yaşar, Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1989

(Aynı kitap Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, üst başlığıyla ve Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş olarak, İletişim Yayınları’ndan çıkmıştır. 2000, İstanbul (İletişim Yayınlarında 2. Baskı))

Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Folklorunda Kesik Baş, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1989

Ocak, Ahmet Yaşar, İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1990 (2. Baskı)

Ocak, Ahmet Yaşar, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Manâkıbnâmeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992

(Aynı kitabın 2. Baskısı 1997 yılında aynı kurum tarafından yayınlanmıştır.)

Ocak, Ahmet Yaşar,  Kalenderîler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992

 (Aynı Kitabın Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 2. Basımı 1999’da aynı kurum tarafından yayınlanmıştır.)

Ocak, Ahmet Yaşar-Erünsal, İsmail E., Menakıbu’l-Kudsiyye Fi Menasıbi’l-Ünsiyye, Elvan Çelebi, (Baba İlyas-ı Horasani ve Sülalesinin Menakevi Tarihi), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1995

Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Sufiliğine Bakışlar, İletişim Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 1996

Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998

Ocak, Ahmet Yaşar Ocak, Türkler, Türkiye ve İslam, (Yaklaşım, Yöntem ve Yorum, Denemeler), İletişim Yayınları, İstanbul, 1. Baskı 1999, (3. Baskı aynı yerden, 2000)

Ocak, Ahmet Yaşar Ocak, Sarı Saltuk, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2002

EKİN İDİK OLDUK HARMAN, AYHAN AYDIN, (ALEVİLİK BEKTAŞİLİKLE İLGİLİ HABERLER, ETKİNLİKLER, SÖYLEŞİLER, YORUMLAR, FOTOĞRAFLAR – 1992 - 2004), 2005, İstanbul, KAHRAMAN OFSET, (SAYFA: 333-337)