AYHAN AYDIN

Sayın Haydar Çelik, kaç yaşındasınız?

70 yaşındayım. 1930 doğumluyum.

Nerelisiniz?

Tunceliliyim.

Neresinden?

Çemişgezek ilçesinden Eynik Köyü, yeni isim olarak Çizmeli Mezrası.

70 yaşındasınız Tunceli gibi Alevi inancının merkezi olan illerin birisinde doğdunuz, büyüdünüz, hatta 70 yaşında olmanıza karşın hala da gidip geliyorsunuz, kendi köyünüzle bağlantınızı kesmediniz.

Hayır kesmedim ve kesemem. Ovacığın Kocasürü (Kocosori) Köyü’nde Horasan’dan geldiğimiz ve Şeyhahmet evladı olduğumuzdan şeceremiz de mevcuttur. Biz On İki İmamlar’ın, Hünkar Hacı Bektaşi Veli erenlerin doğrultusuna bağlıyız ve inançlıyız, bunu da sonuna kadar devam etmesini dilerim. Şecere cetlerimizden geliyor, Şeyh Hasan evlatları olarak geçer. On iki aşiretin bir babadan geldikleri için şecere mevcuttur, diyorum.

Siz çocukluğunuzdan neler hatırlıyorsunuz. Belki zor yıllar ama Cumhuriyet dönemi o yıllar, 1930’lu yıllar, siz o dönemi iyi hatırlıyorsunuzdur. Yaşamınız nasıldı o dönemler?

1938’de Tunceli’de askeri bir hareketten bahsediliyor. O zaman ben 8 yaşındaydım büyük acılar, yoksulluklar çektik. Babamı askeri hareketten sonra Aydın’a gönderdiler. O dönemde başımızdan geçenleri düşündükçe hala üzülüyoruz. Bölge itibarıyla Osmanlar döneminden beri o bölgede çok acılar, katliamlar olmuş. Cumhuriyet kurulduktan sonra Alevi kesimi olarak bir kurtuluş yolu arama çabasına girdi, halkımızın bir çoklarına yapılan katliamlar bize çok büyük bir acı bıraktı. İnşallah o devirler kapanmış olur ve bundan sonra da yetmiş iki milleti seçmeden bir inanç yolunda, bir demokrasi yolunda ilerleriz.

Sizin köyünüz kaç haneliktir?

25 hanelik.

Şehre göç eden kaç hane vardır?

Şimdi köyümüzde 10 hane kalmıştır, 15 hane dağılmış, gerek köye gerek başka köylere diğer illere dağılmışlardır, benim yaşlarımdaki insanlar köylerine büyük bir arzu ile dönmek istiyorlar.

Çevre köyleriniz Alevi mi Sünni mi?

Çevremizde hem Alevi köyleri var hem de Sünni köyleri var.

Köylerin isimlerini biliyor musun?

Yeni isimlerini bilmiyorum, eski isimlerini sayayım. Alevi olarak: Eynik, Ahtürk, Prastik, Usgeh, Gözlü Çayır, Sımsor, Doğan Köyü. Bizim köy kırsal kesim olduğu için hem askeri kesim hem de dağa çıkanlar yönünden çok büyük sıkıntılar gördük köyden çıkmaya mecbur kaldık köylerimiz boşaltıldı, yakıldı, yıkıldı, harap oldu.

Bu dönemde de sıkıntılarınız hala devam ediyor?

Tunceli kazalarında ve köylerinde, adeta bir deprem olmuş sanki, bütün evleri yıkılmış, yakılmış. Ne çileler var. Bütün ilgililerin duyarlı olmasını istiyoruz. Bu bir inanç meselesi var. Bu da tarih boyunca anlatılmamış ama şimdi anlatılıyor, anlaşılıyor, konuşuluyor. Herkes Adem’den gelmedir, herkes insan.

Dedeleriniz nereden gelirdi?

Biz Nur-i Cemal Ocağı’na bağlıyız. Tunceli’den gelirdi, halen de Hozat’ın Külük mezrasında Ali Haydar ve Kazım Dede var şimdi Elazığ’da oturuyorlar.

Köyünüzde bir ziyaret yeri var mı?

Türbe yok ama Top Ardıç diye bir ziyaret yeri var. Bayram günlerinde özellikle Hızır’da, kurban yapılır. Allah’ın varlığına toplanarak barışırlar, anlaşırlar, lokmalar pişer, dağıtılır. Halen devam ediyor.

Çevrenizde büyük türbeler dergahlar var mı diğer köylerde?

Bize yakın türbe, dergahlar vardır.

Evli misiniz?

Eşim geçen sene vefat etti.

Eğitiminiz var mı, hiç okul gördünüz mı?

İlkokulu bitirdim.

Emekli misiniz?

Emekli değilim, hiç aylığım yok.

Ne iş yaptınız?

Rençberlik yaptım.

Yaşlılık aylığı alıyor musunuz?

Evet.

Şehre gelip kiminle kalıyorsunuz?

Çocuklarım var.

İsimleri nedir?

Ali, Hıdır, Ali Kadir, Ali Enver, Ali Ekber, Ali Asker, Ali Kamber, Hüsniye ve Feride.

Geldiğiniz zaman kiminle kalıyorsunuz?

Hepsinde kalıyorum.

Zorluklarla büyüdünüz ama zorluğun içinde sevgisiyle saygısıyla töreler vardı eski gelenekler vardı. Babanızdan, amcanızdan, çevrenizden neler gördünüz? cemleri gördünüz mü, bayramlar nasıldı, töreler nasıldı, eski gelenekler nasıldı?

Dedelerimizin cetlerimizin Aleviliğe büyük katkıları var. İkinci Mahmut’tan sonra, öncesinde de Yavuz döneminde Dördüncü Murat döneminde bunlar büyük kıyımlara katlandığı için kırsal kesimlere kaçmışlardır. Bölgemiz verimsizdir, hayat ve yaşantı bakımından zorluk çekmişlerdir, ben de kendimi öyle gördüm, zorluk, sıkıntı, yokluk maddi sıkıntıları, halen çekiyoruz. Köylerin boşalması, yıkılması, yakılması, ayrı bir sıkıntı, bunlara yetkililerin bir an önce el atması sesimizin duyulmasını istiyoruz.

Bizim gelenekler güzeldi. Saygı ile sevgi ile hoşgörü ile dolu idi. Dedelerimiz gelirdi, köy yerinde hangi ev müsait ise köylüler, yediden yetmişe herkes gelirdi, bacı kardeş ile zakirlerle, sazla sözle ibadetle küsülüler barıştırılır, rızalık alınır, sonra cem başlardı, insanların çok büyük inançları vardı. Halen de bu sevgi ve inançla yaşıyoruz.

Hz. Muhammet Mustafa’nın hadislerinde size iki emanet bırakıyorum; biri Ehlibeyt’im, diğer Kuran-ı Kerim’dir. Bunlar birbirinden ayrılmaz ve mahşer günü bana gelirler, Ehlibeyt deyince Hz. Ali, Hasan, Hüseyin, Fatma, Onların neslinden gelenlere mahşere kadar inanmamız lazım. Şura Suresi’nde der ki: “Ey habibim de ki benim size tebliğ ettiğim şeylere karşılık sizden sadece sevgi, saygı bekliyorum. ”

Allah’ın bütün hikmetlerini Ali’de topluyoruz, çünkü Ali, Hakk ile Hakk olmuştur. O nesilden gelene de imanımız var, saygımız sevgimiz var.

Siz cemlerde görev alıyor muydunuz?

Cemler başladığı zaman hizmetler alınır.

Siz aşıklık, zakirlik yapıyor muydunuz?

Yapıyordum.

Neler yapıyordunuz?

Farraş diyorlar yani süpürgeci, ben turap olmayı severdim onu istedim.

Süpürgeci ne yapar?

Farraş demek cemlerin toplanması için gözcüsü, süpürgecisi, ibrikçisi gelir bir hizmet alır. Farraş da oranın temizliği ile ilgilenir.

Saz çalabiliyor musun?

Saz çalmaya çok heveslendim, hala hevesliyim. Oğlum Ali Enver müzik işleri ile uğraşıyor.

Sanatçı Enver Çelik mi, kasetleri var ?

Evet o benim oğlum. Ben sazı evden eksik etmedim.

Cem nedir, cemde neler olur?

Cemler çok derindir. Görgü cemi var, dardan indirme cemi var, baş sorulma cemi var, koldan kopma cemi var.

Koldan kopma cemi nedir?

Gençleri cemlere alıştırmak için, ibadeti öğretmek için, bir eğitim görürler. Görgü ceminde ise; musahiplik Hz. Ali ve Muhammet’ten kalmadır. Musahiplere ikrar verirler, can ile başlayan yola, eline, diline ve beline dede onları konuşturur, hataları varsa konuşulur, düzeltilir. Kapı komşudan sorgu sual eder, bir suçlarının olup olmadığı dile getirilir, rızalık suçlarını kendi dilleri ile kendileri meydana koyar. Çünkü orada öyle bir inanç var ki, orası Hakk’ın Divanıdır. Dede mürşit vasıtasıyla cem yapılır. Ali Muhammet isimleri ile Allah’ın varlığı ile kurbanlar kesilir lokmalar yapılır.

“Dardan indirme: ölmüş birisinin borcu varsa rızalık aldı mı alamadı mı. Dede geldiği zaman borcu olduğunu dile getirmek dostlara niyazımla bunun için hayır yapmak istiyorum” dede kabul eder. “Ölmüş insana hakkı olan varsa dile gelsin biz onun adına ibadet ediyoruz, ” hakkı olan oldu mu o zaman oradaki insanların nefesleri ile duası ile dile getirir davacı olan insan kimi incitmiş ise rızalık alınır.

Baş okutma; dedeler geldiği zaman pirin adına bir lokma hazırlanır. Lokma meydana geldiği zaman sorar: “komşularınla küsülü müsün? Herkes senin evine gelip gidiyor mu, eğer dargınlık varsa ben bu lokmayı yiyemem. ” Yalan, riya yoktur, söylenmez; konuşmadığı kişi varsa söyler. Dede onu gönderir git elini öp, onu getir diye ve gidilir barışılır, rızalık alınır, lokma yenilir. Ceme erkana dua ile beyitle devam edilir.

Cemlerde daha çok kimlerin deyişleri okunur ozanlardan?

Alevi Ozanları Şah Hatayi’den, Pir Sultan’dan, Nesimi’den.

Cemlerin belli günleri var mıydı?

Bütün günler Allah’ın günüdür, fakat inanç olarak Perşembe günlerini tercih ediyoruz.

Dedelere yiyecek, içecek, para veriliyor mu?

Dedeler geldiği zaman, zorunluluk yoktur ama, o dede işinden oluyor, oraya geldiği zaman hak hukuk sahiplerini çağırarak çaba harcıyor, o dedenin duası ile hep bir araya gelmiş oluyoruz.

Dedeler insanları bir araya getirip barıştırıyor. Onların bir şey istemesi diye bir şey yok. Peki musahiplik nedir, sizin orada var mı?

Baş okutma cemleri gençlerin Alevilik yolunu öğrenmeleri için yapılan bir erkandır.

Dardan indirme de; ölmüşlerin hakkına yapılır.

Musahiplerin evli olmaları lazım. Bu ikrar verildiği zaman musahipler çağırılır, ahiret kardeşi şeklinde üzüntüleri, sevinçleri beraber olmak şartı ile her şeye ortak olmaktır.

Alevilik nedir?

Alevilik İslamiyet’ten başlar. Şimdiki görüşlerin, partilerin yaptıkları gibi herkes parti kurar, herkes kendini haklı çıkarmaya çalışır. Hz. Muhammed Veda Haccı’ndan döndükten sonra bir hutbe okumuş “Hz. Ali benim velim ve vasimdir” demiş, “bütün velilerin imamıdır, beni seven Ali’yi sever Ali’yi seven Allah’ı sever” demiştir. Bu müjdeyi bütün ümmetine bildirmiştir. Bütün ümmet Ömer, Osman, Bekir başta olmak üzere “Ya Ali hem bizim hem bütün ümmetin halifesi oldun” deyip tebrik etmişlerdir. Peygamber dünyadan göç ettiği zaman “kalem ve kağıt getirin kimseyi şüpheye düşürmemek için size bir vasiyetname yazayım” ve meftası daha kaldırılmadan Bekir ve Ömer Medinede Ensar’la bir halifeler davası olmuştur. Hz. Ali kendi müritleri ile birlikte Hz. Muhammet Mustafa’nın cenazesinin defini ile uğraşmıştır, hiç halifeliğe gitmeden.

Yani Hz. Ali cenaze işleri ile uğraşıyor hiç halifelikle uğraşmıyor diğerleri ise halifelikle uğraşıyor, diyorsunuz?

Evet. Hz. Ali kendi yandaşları ile cenaze işlerini yürütüyor. Hz. Ali taraftarına Şialar denildi. Bunun herkes, yazarlar, alimler farkındadırlar. Ehli sünnet vel cemaat deniyor, bu ehli sünnet vel cemaat, Hz. Peygamber döneminde mi kuruldu? Hayır! Bunu kuran Muaviye’dir. Amel mezhebi Abbasi döneminde Caferi Mansur döneminde kurulan mezheptir. O da Hanefi mezhebidir. İmam Hanefi, Hambeli, Şafi, Maliki olsun bunlar İmam Cafer’in talebeleri ve ondan ders aldıkları halde (İmam Cafer-i Sadık On İki İmamlar’ın altıncısıdır ve Hz. Ali’nin neslidir.) İmam Cafer-i Sadığın mezhebi halen yok denilme gibi sözler ileri sürülmektedir. Ben şöyle düşünüyorum; Hz. Peygamber bu İslamiyet’te gerekeni yapmadan eksik bırakarak, bu mezhepler mi İslamiyet’i tamam etti. Bu sebeplerin hepsi başlangıçta hep Muaviye’den kaynaklanıyor. Hz. Musa Turu Sina’ya giderken yolda bir çobana rastladı, çoban; ya Allah’ım neredesin bana kendini göster de ben sana koyunların üstünden süt vereyim ekmek vereyim üstünü başını yıkayayım ibadet edeyim demiş. Hz. Musa dinledikten sonra ne yapıyorsun çoban içeri girdi, dedi ibadet ediyorum namaz kılıyorum, namaz öyle kılınmaz, nasıl kılınır, o zaman gereken duaları sureleri öğretti yanından ayrıldı. Hz. Musa denize gitti suyun üzerinde asasına binip geçerken zavallı çoban unuttu bir an arkasından koştu ki, Hz. Musa’ya yetişsin üstündeki keçeyi suyun üzerine attı bindi Hz. Musa baktı ki, çoban geliyor. Ya Musa dedi, git bildiğin gibi. Demek istediğim insanlar yeter ki, hüsnüniyetle, irfanla, imanla Allah’a sığınsınlar ibadetini istediği yerde yapabilir. İmam-hatip kursları, Kuran kursları her tarafa gönderilirken bir de sevgi saygı ocakları açılsın o şekilde dernekler kurulsun arada Alevi, Sünni, Ermeni, bütün insanlar birliğe ve samimiyete gelsinler.

İnandım Muhammet Ali’ye

Yolunu sürelim dost diye diye

Ne cennete muhtacım ne huriye

Çünkü gönlüm Hak’ta Hak gönlümdedir

Ne Müslümanım ne Museviyim

Böyle diyenlere yoktur güvenim

Gerçek sevgidir imanın ve dinin

Çünkü gönlüm Hak’ta Hak gönlümdedir

Her an söylerim aşktan muhabbetten

İlham irfan hoşgörü merhametten

Korkmam katran kazanı cehennemden

Çünkü gönlüm Hak’ta Hak gönlümdedir

Haydar’ım ne Aleviyim ne Sünniyim

Ne divaneyim ne de bir deliyim

Ademden geldim adem gibiyim

Çünkü gönlüm Hak’ta Hak gönlümdedir

Ben böyle dediğim zaman bu inancı kabul eden bütün aydın kardeşlerimize diyorum, bütün dünyaya söylüyorum. Alevi kursları açılsın, bizim dedeler kurs versin. Bugün bir adaletli lider hem sultandır hem şahtır. Cumhuriyeti kuran da Atatürk’le beraber Aleviler’dir. 1919’da Samsun’da, Erzurum’da, Sivas’a, Kayseri’den Hünkar Hacı Bektaşi Veli’ye gelip Cemalettin Efendi’yle, Niyazi Baba’yla konuştukları anlaştıkları Cemalettin Efendi’nin vefatıyla yerine geçen kardeşine bütün Alevi kesimine buyruklar göndererek bütün Aleviler’le Atatürk doğrultusunda İstiklal harbine başlamaları için bu yönde Alevi milletinin çabaları vardır. Alevi kesimi var oldukça demokrasi de var olacaktır. 1960-70’lerde birçok talebelerimiz okullara gitti orada akıl ve fikre gelmeyen sorular sordular oradaki öğretmenlerin o gençlerin Alevi olduklarını bildikleri için okula bırakmadılar. O sıkıntı ile dağa kaçtılar hem kendi hayatına hem de milletine büyük kayıplar verildi bu acıklı haller okullardan kaynaklandı.

Genç fidanlarımız kırıldı diyorsunuz, bunlar çok zenginlikti ama maalesef yararlanamadılar, helak oldular.

Tunceli neden yakılıyor, neden yıkılıyor, yazık değil mi? İslamiyet bu kadar hoşgörülü ise, kul hakkı bu kadar büyük ise, bu zulümler bize neden yapılıyor? Ne kadar söylersem sonu gelmez.

Eşitlik, kul hakkı yanında Kuran’ın yanında böyle güzel konuşmalar yapanlara hayranım mezhebi fark etmez. İkilik yaratmadan insanları sevgiye, birliğe çağıran insanlara canımı veririm.

Siz bir ozansınız, ozanlar kimler? Nesimiler, Pir Sultanlar... Bunlar kimdir, ne yapmışlar?

Şah Hatayi, Virani Baba, Kul Himmet’ler çok önemli. Hz. Mansur ozandır ki, Enel Hakk, dediği için yakıldı, Hz. Nesimi Hakkı gönlünde gördüğü için derisi yüzüldü. İşte ozanlar olarak o doğrultuda şimdi de devam ediyor. Mahzuni Şerif diyebilirim, kendi görüşüme göre. Saz çalan sohbet eden birçok ozan var. İstediği dakikada içinden ilham gelerek çalıp söyleyenlere doğruları, gerçeği, saygıyı, gerçeği hoşgörüyü ayrım yapmadan dile getirenlere ozan denir.

Güzel ahlakta durmayan

Kul hakkına aldırmayan

Güçsüzden yana olmayan

Fikre yazık akla yazık

Hakkı zikretmeyen dilde

İlham almayan gönülde

Nefse kul olan kimsede

Aşka yazık coşa yazık

Haydar’ım söylemem boşa

Hayranım sevgi barışa

Fitne olan her kalleşe

Hayat yazık dünya yazık

Siz bunu Haydar olarak söylüyorsunuz da ozan olmuyor musunuz? Elbette ki ozansınız, aşıksınız, yazarsınız. Nedir kul hakkı?

Kul hakkı dört kitapta yer alır. Eline/diline/beline sahip olmaktır. Zaten insan eli ile dili ile her şeyi ile riya yapmadan kimseyi incitmeden her kötülükten sakınan Hz. Yunus’un buyurduğu gibi; “Elifi okuduk ötürü / Pazar eyledik götürü / Yaradanı severiz, yaradandan ötürü” dediği gibi eğer bir gönül incittin ise bu kıldığın namaz değil, yetmiş iki millet dahi elin yüzün yumaz değil. Bunları okuyan millet acaba bunlar sadece konuşsun diye mi bunu yazmışlar? Bu kadar çaba harcamışlar. Bugün Hz. Yunus bin tane yazılı şiir bir arada yazılı, sebebi; Molla Kasım nice asır sonra dünyaya geldi, Hz. Yunus’un kitabını eline aldığı zaman bunun şeriatçı, softa olduğu anlaşılıyor, okumaya başlarken yırtıp yakıyor şeriata karşı bin tanesi o şekilde zayi oluyor.

“Özgürlüğe haykırışım / Şu dünyayı sardı sesim / İnsan olana gardaşım / Hangi ırk olursa olsun” diyorsunuz. Bütün dünya insanları size gardaş öyle mi?

Evet.

Hayran oldum ben Ali’nin sırrına

Nübüvvet ile velayet nuruna

Girmişim ilham ve irfan yoluna

Dönemem bundan haşa mahşere dek

Terk etmeye her kusuru hatayı

Hoş görmeye şu alemi dünyayı

Zikir ile anmak için Hüda’yı

Evvela sen kendini bil kendini

Şu dünyada bir yolcusun

Senin senden haberin yok

Yola düşmüş gidiyorsun

Senin senden haberin yok

Hayatta amma uykudasın

Dünyadan çok uzaktasın

Hakk’ta değil gaflettesin

Sen kendini bil kendini

Böyle birbirinden güzel şiirler aşk, sevgi, güzellikler, insanlara öğütler...

Hayat çok tatlıdır aşk, sevgi ile

Çünkü Mevla halk etmiş bunu böyle

Her er bir Mecnun, her hanım bir Leyla

İki gönülün bir olduğu zaman

Dünya ahiret var oldu olalı

Aşk sevgidir cennetin kevser balı

Her er bir Kerem, her hanım bir Aslı

İki gönülün bir olduğu zaman.