DELİORMAN, DOBRUCA, GERLOVA, HASKÖY (Uzunca-Ova) KIRCAALİ, DİMETOKA BÖLGELERİNDE ALEVİ-BEKTAŞİ YERLEŞİM YERLERİ
Ahmet HEZARFEN
Türklerin Balkanlara göçü çok önceden başladı. Buralarda daha önce Pelaj, Traklar, Makedonyalılar (Milattan önce) Romalılar, Bizanslılar egemen oldu. Önce savaştıkları Türk asıllı aşiret ve kabileleri (Kuman, Peçenek, Kıpçak, İskit ve Avarlar) de bu topraklara yerleştiler. Buralara yerleşip kalanlar atalarından gelen ağızdan ağıza anlatılanları unutmadılar. Kuzeyden (Bulgar Türkleri) Güneyden (Selçuk ve Osmanlı Türkleri) gelen Türler karşısında yabancılık çekmediler, hele Anadolu’nun değişik bölgelerinde yaşayan ve çeşitli aşiretlere mensub olan ve çeşitli beyliklerin yönetimine giren Türk halkı birbirini yadırgar, birbirine düşman gözüyle bakarken Rumeli topraklarına yerleştikten sonra akrabalık ilişkileri, askerlik, silah arkadaşlığı, alış-veriş gibi ilişkilerle birbirleriyle kaynaşıp RUMELİ HALKI (Evlad-ı Fatihan) adı altında bir topluluk meydana getirdiler. (1)
Bütün tarihi kaynaklar Tuna Nehri’nin alt kısmını: Dobruca, Bucak (Besarabya’nın Karadeniz kıyısı), Deliorman, Tozluk, Karalom Havzası, Gerlova’yi Müslüman-TÜRK ÜLKESİ, dini yaşamın bin gelişme ve aşama alanı olarak göstermektedirler.
Yazımın konusu: “Deliorman ve Dobruca’ya Alevi-Bektaşiler’in Yerleşmeleri” olduğundan 14. Y.Y.’dan sonra bu bölgelerde yaşayanlar, başka yerlerden göçüp yerleyenler, önemli yerleşim yerleri, Alevi-Bektaşiliğin yayılma alanları, bu yörelere düşman saldırıları, veba salgını, eşkıya saldırısı, halk ayaklanmaları vib, olaylardan söz edilecektir.
Deliorman ve Dobruca Osmanlılardan önce (savunma bakımından yetersiz olduğundan) nüfusça fakir idi. Anadolu’da süre gelen çekişmelerden bıkan İzzeddin Keykavus Bizans İmparatoru’ndan kendisine bağlı obaların yerleşebileceği bir yer istedi, imparator da böylece İznik’ten aktarılan Anadolu Türklerini Dobruca’ya yerleştirdi. Bu Türkler burada Sarı Saltuk Sultan’ın müridlerini buldular. Bu Selçuklu Türklerin bir kısmı İzzeddin Keykavus’un bu bölgeden ayrılmasıyla onunla birlikte Anadolu’ya göçtü fakat çoğu orada kaldı, bunlar GAGAVUZ (Keykavus) adı ile tanıdılar. Tarihçi Yazıcıoğlu Ali’nin dediği gibi bunlar sonradan din olarak Hristiyanlığı kabul ettiler. (2)
Türkolog Tadeusz Kovalski araştırmalarında kuzey-doğu Bulgaristan’da konuşulan Türkçe’den hareketle bu bölgede bir grup Kuzey Türk’ün (Bulgar Türkleri) yaşadığını ortaya koyarak bu Türklerin daha sonra 1261’de Anadolu’dan gelen Selçuklu Türkleriyle karıştıklarını söylemektedir.
Türklerin Anadolu’dan Balkanlara kitlesel göçü 1352’den sonra başladı, hele 1361’de Edirne’nin alınması bu göç dalgalarını daha hızlandırdı.
Selçukluların kolonizasyon ve sürgün yönetiminden yararlanılarak yukarıda sözünü ettiğim Deliorman ve Dobruca’ya Kocacık, Selanik, Yanbolu, Tanrıdağ (Karagöz), Ofçabolu, Naldöken Türkmenlerle Tatarlar yerleşmeye başladılar. (3) 1416’da Sinop’tan Eflak Voyvodası Mirço’nun yanına kaçan Şeyh Bedreddin önce Silistre’ye oradan Dobruca’ya (Babadağ) Kalenderi, Işıkların merkezi olan Sarı Saltuk zaviyesine gitti.
O sıralarda Bulgaristan’dan, Sırbistan Bosna-Hersek’e kadar uzanan bölgede “BOGOMİLİZM” denilen bir mezhebin yaygın oluşu ve bu mezhebin de toplumcu bir nitelik taşıması (4) Şeyh Bedreddin’in işine gelmişti. Fikirlerini yayıp nüfuzunu genişletmek nedeniyle amacına uygun AĞAÇ DENİZİ-DELİORMAN gibi Alevi Türklerin çoğunlukta olduğu bir şöreyi seçti. Burası onun başlatacağı ayaklanma için en uygun yerdi. Şeyhin Hristiyanlığı tanıması işlerini kolaylaştıracak gibi görünmüştü. (5)
“İSPERİH-Kemallar” adlı kitabın yazarları: B. İLİTEV, St. Yankov, B.Veçev, VI. Migev:, “Kızılbaşlar, bugünkü Deliorman’a 1. Selim (Yavuz’un halefi 1. Süleyman (Kanuni) döneminde gelip yerleşmeye başladılar. Gelen Kızılbaşların dervişleri daha çok eskiden, kilise ve manastır olan yıkıntıların temelleri üzerine tekkelerini, zaviyelerini kurmaya başladılar, Demir Baba, Hüseyin Baba, Deniz Ali Baba (Hekim Ali) tekkeleri böyle yapılmıştır... Kemaller Kasabası Kemal Baba onun doğusunda 5 km. Arslan (Lvino) Köy Horasan’dan gelen Arslan Baba tarafından kuruldu. (6)
Deliorman ve Dobruca’da Alevilerin yerleştikleri, köyler adlarından bellidir:
DELİORMAN’da: Abdalköy (Bogdantsi), Ağa-Baba (Pliska), Ahiler (Drentsi), Balabanlar (Zlatoklas), Demir Baba Tekkesi (Sboryanovo), Eski-Balabanlar (Vazovo), Hüseyin Baba Tekkesi (Voden), Iıkköy (Osenovets), Kozluca Tekke (İz-Bul), Musa Baba Tekkesi (Tsırvino), Rahman-Işıklan (Okorş), Seyyidoğlu (Seydol), Sofular (Bogomiltsi) bu adda 2 köy vardır, Tekke (Voden), Tekke-Mahalle (Manastirsko), Torlak (Hlebarovo), Yunus Abdal (Yonkovo)
DOBRUCA’da: Abdullar (Zvenimir), Babadağ (Romanya’da), Baraklar (Efreyter-Bakalovo), Bayram Dede (Romanya’da), Derviş Müslim (Detelina), Hacı Bayram (Hacı Dimitr), Hısım Dede (Yabılkovo), Kızılbaş (Pyasiçnik), Tekke-Akyazılı Baba (Obroçişte).
GERLOVA, HASKÖY, KIRCAALİ ve DİMETOKA’da: Abdalköy (Çurba) Burgaz ili, Abdallar (Lovets), Eski-Cuma ili, Ahat-Baba (Postnik), Kırcaali ili, Ahi Çelebi-Rodap dağlarında bir bölge, Ahiler (Drentsi), Şumnu ili, Ahi Baba Tekkesi (Sveti İliya), Hasköy ili, Aşık Sinekli (Sveti kirilovo) Eski-Zağra ili, Aşıklar (Lübiçevo), Eski-Cuma ili, Aşıklar (Pesnopoy) Kırcaali ili, Aşıklar (Pertsile) Filibe ili, Aşıklar (Rani-List) Kırcaali ili, Aşıklı (Gorno-gradişte) Eski-Zağra İli, Ayvaz Baba, Babalar (Baştino) Kırcaali ili, Bali Baba (Knyajevo) sofya ili, Baraklar (Baratsi) Kırcaali ili, Baraklar (Efretor Bakalovo) Dobriç ili, Baraklı (Orizare) Burga ili, Baraklı (Pryaporets) Eski-Zağrı ili, Büyük Tekkeler (Golyamo-Tsırkovişte) Eski-Cuma ili, Dedeköy (Dobri-dol) Varna ili Dedeköy (Dyadovsko) Kırcaali, Dede-Mahalle (Dedina) Tırnova ili, Dedeler (Dedets) Kırcaali, Dedeler (Dyadovtsi) Kırcaali ili Derviş (İzgrev) Plevne ili, Derviş-Mahalle (Krumovo) Lom ilçesinde, Derviş-Tepe Hasköy’de yüksek höyük, Eski-Derviş (Staro-oryahovo) Varna ili, ışıklar (Rani-list) Kırcaali ili, Işıklı (Kınçevo9 Eski-Zağra ili, Otmanköy 8Rezbartsi) Küstendil ili) Otmanlı (Simeonovo) Yanbolu ili, Saltıklar (Koprinka) Eski-Zağra) Saltıklar (Visoko) Kırcaali ili Şıhlar (Ratlitsa) Burgaz ili, Taptık (Kipra) Varna ili, Tekke (Bogomil) Hasköy ili,Tekke (Bogomilovo) Eski-Zağra ili, Tekke (Hiristo Danovo) Filibe ili, Tekke (Obroçişte) Dobriç ili, Tekke-köy (Malevo) Hasköy ili, Tekke Mahalle (Grafitovo) İslimye ili, Tekke-Menetler (Broş) Kırcaali ili, Tekkeciler (Dıbravitsa) Eski-Cuma ili, Tekkeler kebir (Obitel) Eski-Cuma ili, Tekkeler-Sagir Eski-Cuma ili, Torlak Mahalle (Zagortsa) İslimye ili, Viran Tekke (Kaptan-andreevo, Bulgar-Türk sınırında KAPI KULE) Hasköy ili, Yeni Derviş (Novo-oryahovo) Varna ilinde (7)
Yukarıdaki bölgelerde Alevi-Bektaşiler tarafından kurulan köylerin çevrelerinde olan tekkeler de bunu kanıtlamaktadır.
13 Y.Y. sonlarında Rumeli’ye gelen, Sarı Saltuk, Otman Baba, Kızıl Deli Sultan’ın müritleri Rumeli’nin her yanına dağıldılar, yerli halk ve Anadolu’dan gelenler arasında Alevi-Bektaşilik yayılırken, Yavuz döneminde Anadolu’dan sürgün olarak buraya birçok Babai-Kızılbaş gelip yerleşti.
Bulgar tarihçisi Gacanov Deliorman ve Doruca’ya Alevi-Bektaşi Nakşibendi, Şazeli, Melami ve Rifailerin de yerleştirildiğini söylüyor.
Odruca’ya KIZILBAŞ ailelerin yerleştirildiğine ilişkin B.O.A. belgesi “Bender Kili ve Dörek Kadılarına HÜKÜM Kİ,
Bender Kili kazasından Mevlana Nurullah gelüb Yukaru (İran) KIZILBAŞ Evbaş (Serseri) Han’dan yüz neferden ziyade KIZILBAŞ ehli ve ıyali ile firar idüb gelib memalik-i mahrusama (Osmanlı Ülkesi) dahil olub taht-ı kazadan geldiklerinde Kızılbaşdan (İran) firar itdikleri fehm olunub (anlaşılma) ahvalleri tetebbu (geniş bilgi edinme) üzere iken Akşehir kazasına varub ba’de (sonra) Akçaşehir kadısı bir gemiye koyub Varna’ya göçürdiğin i’lam eylemeğin BUYURDUM Kİ, (Boş bırakılmış) vardıkda mezbur (adı geçen) kadı ile görüb dahi ahvalini ökat-ı vechile (iyice) teftiş idüb göresin fi-l-vaki (gerçekten) Yukaru (İran) Kızılbaş (İranlı Şiiler) bed-fial (kötü işler) tarafından ol miktar neferden ziyade Kızılbaş ehli ve ıyali ile firar idüb gelüb Memalik-i Mahrusama (Osmanlı Devleti) dahil olub taht-ı kazanıza varub ba’de kaza-i mezbur (adı geçen) kadısı bir gemiyle koyub Varna’ya gönderdiği taktirde kimin teftişiyle, kimesnedir, nicedir? Teman aslı vaziyyeti ile ma’lum idüb dahi vuku’ı üzere yazub arz eyliyesin.
20 Şa’ban sene 987 (Eylül 1579) Bundan 421 yıl önce.
Yukarıda sözü edilen bu Rumeli’ye gelenler en verimli topraklara yerleştiler.
Hazırlamaya çalıştığım: “BULGARİSTAN, MAKEDONYA, TRAKYA ve ROMANYA’DA ALEVİ-BEKTAŞİ TEKKELERİ İLE ORTODOKS MANASTIRLARINI ve DİĞER HIRİSTİYAN HETEREDOKS İNANÇLARIN YAYILDIĞI BÖLGELERİ GÖSTERİR HARİTA” CEM Vakfı’mızın Kütüphanesi’ndedir.
Yazının konusu Bulgaristan’daki Alevi-Bektaşiler olduğuna göre bu yerleşim yerlerini bölgelere ayıralım.
1. BÖLGE: SİLİSTRE (Kuzey Deliorman, Güney Dobruca)
Akkadınlar, Karalar, Baltacı-Yeniköy, Söğütlük, Kolebina
2. BÖLGE: RAZGRAD ve RUSÇUK (Güney Deliorman, Tuna Yalısı)
Adaköy, Caferler, Mesim Mahalle, Kazcılar, Balpınar, Kemaller, Yeniceköy, Denizler, Sinanköy
3. BÖLGE: İSLİMNE (Sliven), ESKİ-CUMA (Tırgovişte) GERLOVA: Alvanlar, Küçükköy, Veletler
4. BÖLGE: HASKÖY (Haskovo), KIZANLIK, ESKİ-ZAĞRA (Stara-zagora) Teke- Karalarköyü, Paşaköy, Beyköy, Karamanlar, Tekkeköy, Hamursuz, Işıklı, Yeni-Şar-Köy
5. BÖLGE: KIRCAALİ (Kırjaliy) Mandacı, Elmalı, Kazeller, Kışlalı, Ketçalı
6. BÖLGE: DİMETOKA (Didymetikon) Bu bölge Yunanistan’da olduğu için bu yöredeki Alevi-Bektaşi köylerini Avcılar-Firuzköy’deki Batı Trakyalılar’dan öğrenilecektir. Batı Trakya’da İskeçe’de de Alevi vardır (9)
Varna ilinde Kumluca Alevi köyü yukarıdaki bölgelere katılmadı, bunun gibi çizelgede olmayan köyler varsa eklenebilir. Bu bölgelerde Alevi-Bektaşilere çok yakın Kadiri-Bektaşi (Dervişler) de vardır. Örneğin Silistre ilçesinde Kızılburun, Çiller, Karaisa köy, Balabanlar, Dere-Mahalle, Doğrular, Ormanköy; Razgrad ilçesi: Kemallar, Arslanköy, Podayva, Mumcular, Hüseyinler, Eski ve Yeni balabanlar, Duştubak, Duraç, Yunus Abdal köyleri.
Saygılarımla, 25 Eylül 2000
DİP NOTLAR
1- BALKANLI, Ali Kemal, Şarki Rumeli ve Buradaki Türkler, Ankara, 1986, s.12
2- TUĞLACI, Pars, Bulgaristan ve Türkler, İstanbul – 1984, s. 239
3- Mufassal Osmanlı Tarihi, İskit Yay. İstanbul 1957, s. 254-255
4- HEZARFEN, Ahmet- “Bogomilizm “Karacaahmet Sultan Der., Sayı 56,
5- Cem Dergisi, Sayı 88, 95-96-97-98-99
6- Hürriyet 1978 Yıllığı, Mezhepler Tarihi, s. 285
7- “İSPERİH (Kemaller) “, Yazarları B. İliev St. Yankov, s. 32-33
8- ACAROĞLU M. Türker, Bulgaristan’da Türkçe Yer Adları Kılavuzu Sevinç Mat. Ankara, 1988
9- B.O.A.- Mühimme Defteri Tasnif Cilt: 40, s., 161/351
10- Bulgaristan Haritası
İlki; CEM Dergisi, 2000/2001, Sayı: 107, Sayfa: 33/34
CEM Vakfı Anadolu İnanç Önderleri II. Toplantısı, Alevi İslam İnancının Öncüleri Dedeler, Babalar, Ozanlar Ne Düşünüyorlar?, CEM Vakfı Yayınları, 2003, Kahraman Ofset, (Kitap Editörü Ayhan Aydın), Sayfa: 405/410
BULGARİSTAN’DA YERLEŞİMLER
S İ L İ S T R E D E S T A N I
Silistre halin beyan edeyim
Çağrışırız gece gündüz el-aman
Kiminin sılada kuzusu ağlar
Kimisi döğünüp sinesin dağlar
Kimisinin cerrah yarasın bağlar
Bir tarafı Tuna’dır, bir tarafı kara
Kamil cerrah yoktur yaramız sara
Girdaba düşmüşüz, gayri ne çare
Meskenimiz oldu deryay-ı umman
Küffar girip kale içre dizildi
Ehl-i İslam olan çıkıp süzüldü
Defter olup birer birer süzüldü
Komayıp ol- gici sürdüler heman
Ol gece geçirdi heman Tuna’dan
Nice yiğit uzak düştü sıladan
Hakka sığınalım büyük beladan
Olmuşuz bu cihan içre perişan
Güller soldu mamureler çöl oldu
Rum’a ateş düştü hepsi kül oldu
İbrail, Silistre, Varna nic’oldu
Sene 45 (1245/1829) tamam, Hünkarım uyan.
RUŞENI
“Anayurt” Gazetesi, Ankara Sayı: 10’da
Balkan Savaşı için:
Ağla bülbül çün zehir var dilinde
Türk kalmamış koca Urumeli’nde.
Ey Rıza dökülen bu kan bizimdir
Düşmana kul ona canan bizimdi
Rumeli ..... o nazlı vatan bizimdi
Biz benimsemedik, el aldı gitti.
Rıza Tevfik
T U N A
Misal-i cennettir evvel baharı
Açılır kırmızı gülü Tuna’nın
Öter bülbülleri leyl ü neharı
Eser Bad-ı saba yeli Tuna’nın
Turaba gark olmuş yerdedir yüzü
Gökten iner cemre sökülür buzu
Arzulayıp akar Karadeniz’i
Çok gedalar olur seli Tuna’nın
Analar ağlatıp kanlar içmiştir
Alaman dağından beri geçmiştir
Engeruz ilinden yollar açmıştır
Söylemeye yoktur dili Tuna’nın
Kimse bilmez anın kandedir başı
Dalgalanıp gelir yeğindir cuşu
Eksik değil yaylasının savaşı
Leş ile doludur gölü Tuna’nın
ÖKSÜZ AŞIK bunu böyle dedi mi
Selamlamış Belgrad’ı Budin’i
Almış bir ovayı akar kademi
Serhadlere uğrar yolu Tuna’nın
Öksüz Ali